Εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές των εφήβων και ο ρόλος των γονέων.

της Καππάτου Αλεξάνδρας*

Τα παιδιά πρέπει να αποφασίζουν το επάγγελμα που ίσως ασκούν για όλη τους τη ζωή σε μια ευαίσθητη και όχι ιδιαίτερα ώριμη ηλικία. Πολλές επιλογές τους εκφράζονται στα 16, ενώ άλλες εκφράζονται με πάθος από το δημοτικό και ξαφνικά αλλάζουν στα 17.  Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς όταν το παιδί ακόμα «το σκέφτεται» ή είναι αναποφάσιστο ή έχει επιλέξει αλλά τελικά δεν πέρασε στη σχολή που ονειρευόταν; Μπορούν να προσφέρουν πολλά όσο το παιδί είναι μικρό – κυρίως αυτοπεποίθηση, γνώσεις, εμπειρίες και επιλογές - αλλά και όταν μεγαλώνει και βρίσκεται  στην τελική ευθεία. Αν  κάτι δεν πάει καλά στις κρίσιμες εξετάσεις για τα ΑΕΙ, το παιδί αισθάνεται μετέωρο, ακόμα και αν έφταιγε η δική του αμέλεια να διαβάσει. Τότε χρειάζεται και πάλι τους γονείς του. 

Επαγγελματικός προσανατολισμός και τι μπορούν να κάνουν οι γονείς

Τα παιδιά καλούνται στην εφηβεία να αποφασίσουν «τι θα κάνουν στη ζωή τους» και αυτή η κρίσιμη απόφαση είναι αρκετά δύσκολη τόσο για τα ίδια, όσο και για τους γονείς τους –οι τελευταίοι χρειάζεται συχνά να πουν τη γνώμη τους και να κατευθύνουν συμβουλευτικά το γιο ή την κόρη τους.

Η επιλογή του επαγγέλματος δεν εξαρτάται μόνο από τις ικανότητες του ατόμου. Πολλοί άλλοι παράγοντες μπαίνουν στο παιχνίδι αυτής της απόφασης. Η στιγμή που επιλέγει το παιδί τον κλάδο που θα ακολουθήσει είναι μια ιδιαίτερα σπουδαία στιγμή επειδή θα είναι «επιλογή ζωής». Πρέπει λοιπόν να μετριαστεί το περιθώριο λάθους. Πρόκειται για μια ευθύνη, για μια ενεργητική επιλογή που θα απασχολεί ένα μεγάλο μέρος του μέλλοντος του παιδιού και ενδεχόμενα να καθορίσει ένα τρόπο ζωής, ένα κοινωνικό περιβάλλον και ένα οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο.

Γενικά οι έφηβοι γνωρίζουν κάπως καλά μόνον τα επαγγέλματα των γονιών τους και των γονιών των φίλων τους ή των συγγενών τους. Για τα άλλα επαγγέλματα συνήθως δεν έχουν καμία σφαιρική εικόνα ή «γνώση από μέσα» και έχουν μια καθαρά θεωρητική άποψη, παρότι νομίζουν ότι τα γνωρίζουν αρκετά.

Για να επιλέξουν όμως σωστά, πρέπει να γνωρίσουν τις πιθανές διαφορετικές επιλογές σε αρκετό βάθος. Επίσης πρέπει να είναι αρκετά ώριμα ώστε να ξέρουν ότι επιλέγουν τρόπο ζωής πιθανόν για πάντα.

Πώς και πότε επιλέγει επάγγελμα το παιδί και πώς μπορεί ο γονιός ή ο ειδικός να βοηθήσει.

Για την επαγγελματική επιλογή των παιδιών έχουν διατυπωθεί διάφορες επιστημονικές απόψεις. Σήμερα όλα συγκλίνουν στην άποψη ότι η επιλογή επηρεάζεται σημαντικά  από τα βιώματα που είχε το παιδί σε πολύ τρυφερή ηλικία ενώ καθοριστικό ρόλο έχει και η σχέση του με την οικογένεια και οι επιρροές που δέχεται από τις παρέες του από τη μέση εφηβεία και μετά.

Η «ονειρική φάση» των επαγγελμάτων ουσιαστικά έχει αρχίσει από το νηπιαγωγείο, όπου τα παιδιά φαντάζονται ότι είναι πριγκίπισσες, δασκάλες, γιατροί ή ήρωες και το πλαίσιο στο οποίο  οραματίζονται τον εαυτό τους είναι τελείως φαντασιωσικό.  Αυτό σταδιακά αποδυναμώνεται, αλλά δεν εξαφανίζεται.

Στις αρχές της εφηβείας και περίπου στις ηλικίες  11-14 ετών  παρατηρείται η  επικέντρωση του παιδιού στις ραγδαίες αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα του και πολλές φορές το ξεπερνούν (χαρακτηριστικά φύλου, ορμονικές, συναισθηματικές αλλαγές κλπ). Σταδιακά το παιδί αισθάνεται την ανάγκη  να ανεξαρτητοποιηθεί από τους γονείς, να πειραματιστεί και να τους αμφισβητήσει προκειμένου να δομήσει την προσωπική του ταυτότητα. Στην πορεία αυτή η παρέα των φίλων είναι κάτι παραπάνω από αναγκαία, είναι μάθημα ζωής και η συμμετοχή του σε ομάδα συνομηλίκων παιδιών, είναι καθοριστικής σημασίας για τον έφηβο. Όπως γίνεται αντιληπτό λοιπόν, ο  έφηβος  μέχρι και τα 16 του χρόνια (μάλιστα σε κάποια παιδιά και πιο μετά) έχει να διαχειριστεί σημαντικά στάδια της ανάπτυξής του όπως τις σωματοψυχικές αλλαγές, την ανάδυση της σεξουαλικότητας του,  τη δόμηση της ταυτότητάς του κλπ. Περνά από το νου του βέβαια και η πιθανή επαγγελματική του επιλογή, που ωστόσο είναι κυρίως  διερευνητική και διστακτική.

Από τα 16 χρόνια το παιδί μπαίνει στην τρίτη φάση της εφηβείας και αρχίζει να το απασχολεί πιο πολύ το επαγγελματικό ζήτημα. Εκτός των προηγούμενων θεμάτων που πρέπει να συνεχίσει να διαχειρίζεται – δηλαδή τις αλλαγές στο σώμα του, στον ψυχισμό, την τάση ανεξαρτησίας από τους γονείς, την ένταξη στις συντροφιές των συνομηλίκων του, τη δόμηση προσωπικής ταυτότητας  κ.λπ. -  πρέπει τώρα να εντάξει στον προβληματισμό του και το σχεδιασμό του μέλλοντός τους, τον τρόπο που θα ενταχθεί στην κοινωνία των ενηλίκων με ρεαλιστικά κριτήρια.

Σε αυτή τη φάση η  επιλογή του εφήβου έχει άμεση σχέση με την αυτοεκτίμηση που διαθέτει. Για ένα παιδί με χαμηλή αυτοεκτίμηση όλα τα επαγγέλματα ίσως φαίνονται «βουνά» γιατί φοβάται ότι δεν θα τα βγάλει πέρα σε κανένα. Πρέπει λοιπόν να τονωθεί η αυτοπεποίθησή του με κάθε τρόπο, όχι τόσο για να βρει δουλειά, όσο για να ελπίζει ότι θα μπορεί να βρει στη ζωή του γενικά την ικανοποίηση.

Έρευνες δείχνουν ότι το παιδί μπορεί να στραφεί πιο εύκολα σε επαγγέλματα που είναι συγγενή με τις δραστηριότητες που το ενδιαφέρουν στον ελεύθερο χρόνο του. Αυτά που το παιδί επιλέγει με δική του πρωτοβουλία ως δραστηριότητα  δείχνουν συχνά τη φυσική τάση ενός παιδιού προς ένα επαγγελματικό χώρο

Τα ρεαλιστικά κριτήρια για την επιλογή επαγγέλματος είναι πάντως τα εξής  τέσσερα:

• η έφεση ή η ικανότητα ή το ταλέντο ή η επιδεξιότητά του  παιδιού
• τα ενδιαφέροντά του – κανείς δεν είναι καλός σε ένα επάγγελμα που δεν τον κεντρίζει
• τα πρακτικά ζητήματα – χρόνος, χρήμα κ.λπ.
• η προσωπικότητα του παιδιού γενικά – αν είναι φιλόπονο ή της ήσσονος προσπάθειας, εσωστρεφές ή πολύ δυναμικό κ.λπ.

Τι να διαλέξει

Τα παιδιά είναι φυσικό να ταλαντεύονται. Λίγα είναι εκείνα που έχουν αποφασίσει τι θέλουν να κάνουν στη ζωή τους. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι πολλοί άνθρωποι αλλάζουν επάγγελμα στα 35 τους επειδή δεν βρίσκουν δουλειά στον τομέα τους ή επειδή απλά δεν τους γεμίζει πλέον η δουλειά τους και θέλουν να ασχοληθούν με κάτι άλλο.  Οι σπουδές μας δεσμεύουν συνήθως για όλη μας τη ζωή, αλλά δεν αποτελούν και ισόβια καταδίκη όταν ανακαλύπτουμε ότι δεν μας εκφράζει στην πράξη η επιστήμη που επιλέξαμε. Κατά συνέπεια το παιδί δεν πρέπει να αγχωθεί ότι με ό,τι επιλέξει θα πρέπει να ζήσει για όλη του τη ζωή. Αυτό είναι το καλύτερο και το πιθανότερο. Εντούτοις, θα μπορεί να αλλάξει γνώμη στην πορεία και να επιλέξει έναν συγγενή κλάδο που να το εκφράζει περισσότερο ή και ένα πολύ διαφορετικό.

Βοηθήστε το να διερευνήσει τι σημαίνουν στην πράξη τα επαγγέλματα που του αρέσουν. Όταν καταλήξει σε ένα κλάδο, βρείτε κάποιον φίλο ή φίλη σας που να ασκεί αυτό το επάγγελμα και ζητήστε του τη χάρη να περάσει το παιδί σας μαζί του 1-2 μέρες στη δουλειά – έτσι το παιδί θα δει το επάγγελμα στην πράξη. Συζητήστε επίσης για να δείτε αν θα βγάλει εύκολα έναν αξιοπρεπή μισθό ή κέρδος από αυτή τη δουλειά, ποιες είναι οι προοπτικές στο μέλλον κ.λπ.

Τι επηρεάζει τις επιλογές του έφηβου

-Το παιδί και ο έφηβος έχουν πάντα όνειρα και είδωλα που θα ήθελαν να ακολουθήσουν τα χνάρια τους π.χ. κάποιους  τραγουδιστές, αθλητές κλπ. Τις περισσότερες φορές όμως το παιδί συνειδητοποιεί μόνο του ότι πρέπει να κάνει πιο ρεαλιστικές επιλογές.

-Το περιβάλλον και οι γονείς επηρεάζουν σημαντικά το παιδί με τον τρόπο τους και με τη ζωή τους, αλλά όχι απόλυτα. Αρκετοί  γονείς θα ήθελαν για παράδειγμα  τα παιδιά τους να ακολουθήσουν κάποιο επάγγελμα που θα επιθυμούσαν οι ίδιοι επειδή πιστεύουν ότι θα ήταν καλύτερη επιλογή για αυτά. Εντούτοις αυτό δεν σημαίνει ότι πράγματι αυτή η επιλογή είναι η καλύτερη για το παιδί ούτε ότι το παιδί απαραίτητα θα επηρεαστεί αρκετά ώστε να την επιλέξει. Αν επηρεαστεί,  δεν είναι βέβαιο ότι θα  ευημερήσει, γιατί ίσως υποκύψει στις πιέσεις των γονιών του και ανακαλύψει αργά ότι αυτό το επάγγελμα «δεν του κάνει».

-Συχνά ο έφηβος επιλέγει κάποιο επάγγελμα για να ικανοποιήσει τους γονείς του αφήνοντας κατά μέρους την επιθυμία του. Είναι πιθανό να προσαρμοστεί και να επιτύχει. Όμως δεν είναι σπάνιο το αντίθετο δηλαδή ή να μην τα πάει καλά, ή να έχει πλήρη αδιαφορία και σε κάποιες περιπτώσεις να σταματήσει τις σπουδές.

-Υπάρχουν  νέοι που επιλέγουν ένα δρόμο κυρίως για να εναντιωθούν στους γονείς τους και να επιβεβαιωθούν. Φτάνουν δηλαδή από αντίδραση στο άλλο άκρο.

-Συχνά ο νέος και η νέα προσανατολίζονται σε ένα επάγγελμα που θεωρείται πολύ ενδιαφέρον στην ομάδα των φίλων τους ή σε σπουδές που είναι της μόδας ή θέλουν να σπουδάσουν ό,τι και  οι φίλοι τους. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να κατανοήσουν ότι δεν θα χάσουν τους φίλους αν επιλέξουν κάτι που  αρέσει στους ίδιους ακόμη και αν οδηγεί σε ένα διαφορετικό δρόμο από της παρέας τους. Έχει σημασία το παιδί να αποφασίσει με βάση εκείνο που ενδιαφέρει το ίδιο, γιατί οι φίλοι του δεν θα είναι στον ίδιο χώρο ούτε θα αντιμετωπίσουν το 5ωρο ή το 12ωρο που θα αντιμετωπίσει το ίδιο για να επιβιώσει επαγγελματικά μέσα από την καριέρα που επιλέγει.

 Τι μπορούν να κάνουν οι  γονείς

• Όταν πια ο έφηβος είναι στο λύκειο είναι απαραίτητο να ενημερώνεται από το σχολείο ή από ένα επαγγελματία επαγγελματικού προσανατολισμού για τις διαφορετικές επιλογές που υπάρχουν.
• Οι γονείς δεν πρέπει να διστάσουν να φέρουν το παιδί τους σε επαφή με κάποιον φίλο τους ώστε αυτό να μπορεί να εκθέσει  σε εκείνον όλες τις απορίες του για το συγκεκριμένο επάγγελμα που ενδιαφέρεται να ασκήσει.
• Πρέπει να υπάρχει διάλογος στην οικογένεια για αυτό το θέμα. Για να υπάρχει διάλογος, οι γονείς πρέπει να θυμούνται ότι πρόκειται για τη ζωή του παιδιού τους και όχι τη δική τους. Πρέπει να συνειδητοποιούν τι ακριβώς περιμένουν από το παιδί τους και να μιλούν με ειλικρίνεια. Επίσης να είναι διαθέσιμοι στο παιδί και να το ακούν πραγματικά, για να το καταλάβουν – όχι τυπικά, για να το αφήσουν απλώς να μιλήσει. Πρέπει να ακούν το παιδί τους με ανοιχτό μυαλό.
• Οι γονείς οφείλουν να υποστηρίξουν τον νέο ή τη νέα στην απόφασή τους.
• Αν ο απόψεις γονιών και παιδιών είναι αντίθετες και η επικοινωνία γίνεται όλο και πιο δύσκολη, τότε προτού η επικοινωνία διακοπεί τελείως, καλό είναι να απευθυνθεί η οικογένεια σε έναν  ψυχολόγο που είναι ειδικευμένος στον επαγγελματικό προσανατολισμό.

• Οι γονείς ας μη λησμονούν ότι  ακόμα κι αν η ειδικότητα που επιλέγει το παιδί τους δεν έχει ιδιαίτερη ζήτηση, ίσως η ικανοποίηση που θα αντλεί αύριο από την άσκηση του επαγγέλματός του να αποδειχθεί σημαντικότερη από τις πιθανόν καλύτερες οικονομικές απολαβές άλλων  ειδικοτήτων.

 Όταν το παιδί δυσκολεύεται πολύ

Αυτά που στέκονται εμπόδια στην επαγγελματική ωρίμανση και τις κρίσιμες επαγγελματικές αποφάσεις, στέκονται εμπόδια στην ολοκλήρωση της ζωής του παιδιού εν γένει, σε όλους τους τομείς.  Όταν τα παιδιά διαχειριστούν  τις τραυματικές εμπειρίες τους, συχνά βρίσκουν κουράγιο να επιδιώξουν τους επαγγελματικούς στόχους που πραγματικά τα κεντρίζουν και αισθάνονται μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση.

*Η Καππάτου Αλεξάνδρα είναι ψυχολόγος – παιδοψυχολόγος